Εκεί που το Μεσολόγγι θυμάται

Κάθε πόλη έχει τη μνήμη της –μνήμη που αποτυπώνεται σε κάθε γωνιά της. Στην περίπτωση του Μεσολογγίου, αν έπρεπε να διαλέξουμε ένα μόνο σημείο όπου η μνήμη είναι ζωντανή, απτή, ιερή, αυτό θα ήταν σίγουρα ο Κήπος των Ηρώων. Εκεί όπου η Ιστορία δεν στριμώχνεται στις σελίδες σχολικών βιβλίων, αλλά απλώνεται σε 14 στρέμματα γης, γεμάτα σιωπή, σκιές, γλυπτά και μνήμες.

Ο Κήπος των Ηρώων βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της πόλης, εκεί όπου έπεσαν και θάφτηκαν οι υπερασπιστές της πολιορκημένης φρουράς, μαζί με Φιλέλληνες που ταξίδεψαν χιλιάδες χιλιόμετρα για έναν αγώνα που δεν ήταν καν δικός τους. Ή μήπως ήταν; Όπως άλλωστε λέει και το γνωστό ρητό, κάθε ελεύθερος άνθρωπος είναι πολίτης Μεσολογγίου.

Η πρώτη ιδέα για την ανέγερση μνημείου ήρθε το 1829 από τον Καποδίστρια, όταν η Ελλάδα μετρούσε ακόμα τις πληγές της. Ο ίδιος υπέγραψε και την απόφαση που όριζε τη συλλογή των οστών των αγωνιστών και την εναπόθεσή τους σε τύμβο, πριν η δολοφονία του παγώσει το όλο σχέδιο. Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1838, με τον Όθωνα και την Αμαλία παρόντες, για να γίνει η επίσημη τελετή και να ξεκινήσουν να στήνονται τα πρώτα μνημεία: Ο Τύμβος των Πεσόντων και το επιβλητικό ταφικό μνημείο του Μάρκου Μπότσαρη.

Από εκεί ξεκίνησαν όλα. Σιγά σιγά, μέσα στις δεκαετίες, ο χώρος μεταμορφώθηκε σε αυτό που είναι σήμερα: Ένας ζωντανός ιστορικός χάρτης, γεμάτος μνημεία, προτομές, επιγραφές και ιερούς σταυρούς. Από το 1858, όταν ο Υπολοχαγός Κουτκουτάκης φύτεψε τα πρώτα δενδρύλλια με άνθη που έστειλαν ο Όθωνας και η Αμαλία από την Αθήνα, ο κήπος άρχισε να παίρνει και τον χαρακτήρα τόπου περισυλλογής. Τότε προστέθηκε και το μαρμάρινο λιοντάρι στην κορυφή του Τύμβου των Πεσόντων, τότε πήρε και ο κήπος το όνομα που κρατάει ως σήμερα: Κήπος των Ηρώων.

Τον Κήπο σήμερα στολίζουν 41 μνημεία –κάποια αφιερωμένα σε πρόσωπα, άλλα σε συλλογικές πράξεις θυσίας–, προτομές όπως εκείνες του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και του Σπύρου Μίλιου, αλλά και 16 σταυροί πεσόντων, ανάμεσα στους οποίους ο Μάρκος Μπότσαρης και ο Σπύρος Σκαρλάτος. Από το 1838 ως το 2014, κάθε γενιά έβαζε και το δικό της λιθαράκι στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Κάποιες φορές η ιστορία γράφεται και από τους δημάρχους όπως ο Χρήστος Ευαγγελάτος που, στις δεκαετίες 1930 και 1950, φρόντισε όχι μόνο για την ανέγερση μνημείων φιλελλήνων, αλλά και για την επαφή με τις ξένες πρεσβείες και τους απογόνους όσων θυσιάστηκαν για την ελευθερία στην Ιερά Πόλη του Μεσολογγίου.

Μπορεί κάποια μνημεία να έμειναν στα χαρτιά, όπως αυτό του Δασκάλου του Γένους ή εκείνα των Ελβετών και των Δανών Φιλελλήνων, μα τα υπόλοιπα στέκουν εκεί, βουβά αλλά συγχρόνως ηχηρά, να αφηγούνται την Ιστορία με τον δικό τους τρόπο. Κάθε χρόνο την Κυριακή των Βαΐων, στην επέτειο της Εξόδου, η πόλη πλημμυρίζει παραδοσιακές φορεσιές και άνθη, καθώς το πλήθος κατεβαίνει από τον Άη Συμιό στον Κήπο των Ηρώων, στη διαδρομή του «Δρόμου της Θυσίας», αναβιώνοντας με τα βήματά του την πορεία των Εξοδιτών –αυτή την φορά από το τέλος προς την αρχή. 

Ο Κήπος των Ηρώων δεν είναι απλώς ένα πάρκο, ούτε ένα ηρώο ανάμεσα σε άλλα. Είναι το σημείο μηδέν, εκεί που χτυπά η καρδιά της συλλογικής μνήμης του Μεσολογγίου. Είναι εκεί που το παρελθόν έχει ριζώσει –μεταφορικά και κυριολεκτικά– στο παρόν, σαν μια διαρκής υπενθύμιση για την Ιστορία που (για να παραφράσουμε έναν ακόμα ποιητή) θα ακολουθεί πάντα την πόλη αυτή.

Αν ο χρόνος σου είναι περιορισμένος, ή δεν ξέρεις από πού να ξεκινήσεις, ακολουθούν έξι από τα χαρακτηριστικότερα μνημεία του Κήπου των Ηρώων.

Η «Κόρη της Ελλάδος» – Μνημείο Μάρκου Μπότσαρη

Το παλαιότερο μνημείο του Κήπου των Ηρώων χρονολογείται από το 1838 και είναι αφιερωμένο στον Μάρκο Μπότσαρη. Πρόκειται για το περίφημο έργο του Γάλλου γλύπτη David d’Angers, ο οποίος το εμπνεύστηκε από τον θάνατο του ήρωα και το παρουσίασε το 1827 στο Παρίσι, με τον τίτλο Jeune Grecque au tombeau de Marcos Botzaris («Νεαρή Ελληνίδα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη»). Το φιλοτέχνησε μάλιστα με σκοπό να το δωρίσει στο ελληνικό κράτος, προκειμένου να τοποθετηθεί στον τάφο του οπλαρχηγού στο Μεσολόγγι.

Η «Κόρη της Ελλάδος», όπως έγινε γνωστό το έργο, τοποθετήθηκε στον Κήπο των Ηρώων το 1838, την ίδια χρονιά που τοποθετήθηκε και ο θεμέλιος λίθος του Τύμβου των Πεσόντων. Η απόφαση αυτή είχε και συμβολικό χαρακτήρα, καθώς οι Μεσολογγίτες δεν επιθυμούσαν να τιμηθεί ο Μπότσαρης χωρίς να τιμηθούν ταυτόχρονα όλοι οι πεσόντες της Εξόδου.

Το γλυπτό υπέστη βανδαλισμούς ήδη από το 1843 και αποσύρθηκε. Ο ίδιος ο δημιουργός του, όταν επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1852, το βρήκε ακρωτηριασμένο. Το επισκεύασε λίγο πριν πεθάνει και το ξανάστειλε στην Ελλάδα, χωρίς όμως να τοποθετηθεί ξανά στο Μεσολόγγι. Το πρωτότυπο φιλοξενείται σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθήνα, ενώ στον Κήπο των Ηρώων έχει τοποθετηθεί από το 1916 πιστό αντίγραφο, έργο του γλύπτη Γεωργίου Μπονάνου, που κατασκευάστηκε με δαπάνη του Ελευθερίου Βενιζέλου.

Το μνημείο όπως το βλέπεις σήμερα αποτελείται από μεγάλη, ισοδομική βάση από πελεκημένη πέτρα. Στο κέντρο της βρίσκεται ο κιβωτιόσχημος τάφος του Μπότσαρη, επενδυμένος με μαρμάρινη πλάκα. Πάνω του δεσπόζει η μορφή της νεαρής Ελληνίδας, σύμβολο πένθους και εθνικής μνήμης.

Ο Τύμβος των Πεσόντων της Εξόδου

Στην καρδιά του Κήπου των Ηρώων υψώνεται ο λιτός και συνάμα βαθιά συγκινητικός Τύμβος των Πεσόντων της Εξόδου. Πρόκειται για ομαδικό τάφο στον οποίο φυλάσσονται τα οστά των υπερασπιστών του Μεσολογγίου που έπεσαν κατά την ηρωική Έξοδο της 10ης Απριλίου 1826. Η τοποθεσία του τύμβου δεν επιλέχθηκε τυχαία· είναι το ίδιο σημείο από όπου ξεκίνησε η απελπισμένη και ματωμένη πορεία των πολιορκημένων προς την ελευθερία.

Ο θεμέλιος λίθος του τοποθετήθηκε το 1838 από τον βασιλιά Όθωνα, σε μια τελετή με πομπή και συμβολική ανακομιδή των οστών των αγωνιστών. Η ιδέα, όμως, είχε ήδη γεννηθεί από το 1829, όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας αποφάσισε τη δημιουργία ενός ταφικού μνημείου για τους πεσόντες των δύο πολιορκιών του Μεσολογγίου και της ηρωικής Εξόδου.

Ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυταντζόγλου είχε υποβάλει για τον Τύμβο σχέδιο εμπνευσμένο από αρχαίους θολωτούς τάφους, το οποίο όμως δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Τα έργα καθυστέρησαν για δεκαετίες, άλλοτε λόγω οικονομικών δυσκολιών κι άλλοτε λόγω πολιτικών παρεμβάσεων. Ο χώρος διαμορφώθηκε σταδιακά σε κήπο, με δέντρα και άνθη που δώρισε το βασιλικό ζεύγος, και το 1858 τοποθετήθηκε το μαρμάρινο λιοντάρι που στολίζει μέχρι σήμερα την κορυφή του Τύμβου.

Η τελική του μορφή ολοκληρώθηκε γύρω στα 1861. Το 1898 προστέθηκε ο μαρμάρινος σταυρός των βασιλέων Γεωργίου Α΄ και Όλγας, ενώ τη δεκαετία του 1930 τοποθετήθηκε και η πλάκα με το αρχαϊκό επίγραμμα του καθηγητή Δημητρίου Σεμιτέλου.

Ο Τύμβος αποτελεί σήμερα τόπο τιμής και μνήμης για τους νεκρούς της Εξόδου και σημείο αναφοράς κάθε Κυριακή των Βαΐων, όταν τελείται εδώ ο επίσημος εορτασμός της επετείου. Είναι το σύμβολο της θυσίας και της ελευθερίας, η ψυχή του Κήπου.

Ο Ανδριάντας του Βύρωνα

Όρθιος, επιβλητικός και με βλέμμα ήρεμο, ο λόρδος Βύρωνας δεσπόζει στον Κήπο των Ηρώων, ανάμεσα στον Τύμβο των Πεσόντων και το Μνημείο του Μάρκου Μπότσαρη, ντυμένος με τη μαρμάρινη μπέρτα του, που κυλά ως τη βάση του ανδριάντα του σαν θεατρική αυλαία. 

Στο αριστερό του χέρι κρατά ένα τυλιγμένο ειλητάριο, το δεξί κάνει την κίνηση του ποιητή που απαγγέλλει σιωπηλά στους αιώνες, κι οι Μούσες, λένε, περνούν τις νύχτες να του ψιθυρίσουν στίχους. Το άγαλμα φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Γεώργιο Βιτάλη και αποκαλύφθηκε σε μια μεγαλειώδη τελετή στις 25 Οκτωβρίου 1881, μετά από έναν δεκαετή πανελλήνιο έρανο που οργανώθηκε από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Βύρων».

Στη βάση του ανδριάντα, ένα επίγραμμα σε καλεί να σταθεί και να κοιτάξεις: «Της Βρετανίας τον λόρδο Βύρωνα στάσου και κοίταξε ξένε./ Με την καρδιά τους τον αγαπούσαν της Μνημοσύνης οι θυγατέρες./ Για τις ευεργεσίες του που αιώνια θα θυμούνται/ οι Έλληνες, με έρανο, μαρμάρινον τον έστησαν./ Τότε που η Ελλάδα για λευτεριά σκληρόν αγώνα έκανε, / ήρθεν αυτός, πηγή χαράς και ζεστασιάς για τους αγωνιστές». 

Γύρω από τον ανδριάντα, τέσσερα ανάγλυφα σύμβολα (λύρα, κουκουβάγια, το βασιλικό έμβλημα του Ηνωμένου Βασιλείου και οι προτομές της Μούσας και του Διονύσου) παραπέμπουν στις ιδιότητες του ανθρώπου που το Μεσολόγγι υποδέχθηκε σαν φίλο και αποχαιρέτισε σαν ήρωα.

Το Μνημείο του Ιωσήφ Ρωγών

Ακριβώς απέναντι από τον Τύμβο των Πεσόντων, δεσπόζει το μνημείο του επισκόπου Ιωσήφ Ρωγών, έργο του γλύπτη Αντώνιου Σώχου, που αποκαλύφθηκε στις 27 Μαΐου 1923, ύστερα από έρανο που διοργάνωσε ο διευθυντής της εφημερίδας «Στερεά Ελλάς» Χρήστος Ευαγγελάτος, για να συγκεντρωθεί το ποσό των 8.000 δραχμών που χρειάστηκαν για την απαλλοτρίωση και περίφραξη του οικοπέδου όπου βρισκόταν, κατά την Έξοδο, η οικία του επισκόπου, προκειμένου να ανεγερθεί το μνημείο.

Τα αποκαλυπτήρια έγιναν με πανηγυρικό χαρακτήρα, παρουσία πλήθους κόσμου, μαθητών, σωματείων και πενήντα αρματωμένων που συμμετείχαν στον εορτασμό του Αγίου Συμεών.

Το μνημείο αποτελείται από μια μαρμάρινη, ορθογώνια στήλη πάνω σε τριβαθμιδωτή βάση. Στο μέσο της, μια μαρμάρινη κατακόρυφη εξοχή φέρει σε μετάλλιο την προτομή του Ιωσήφ Ρωγών, με μίτρα στο κεφάλι, ενώ πιο κάτω διακρίνεται ένας εγχάρακτος πυρσός –σύμβολο φλόγας και θυσίας. 

Μια δεύτερη, ορειχάλκινη προτομή του επισκόπου, έργο του γλύπτη Κλέαρχου Λουκόπουλου, βρίσκεται από το 1977 έξω από τον Κήπο, στον προαύλιο χώρο του ναού του Αγίου Παντελεήμονα, κοντά στον οποίο διασώζεται και ο τάφος του.

Η Προτομή του Χρήστου Καψάλη

Στο πλαίσιο των εορτασμών για την εκατονταετηρίδα της Εξόδου, το 1926, τοποθετήθηκε στον Κήπο των Ηρώων η μαρμάρινη προτομή του Χρήστου Καψάλη, έργο του γλύπτη και καθηγητή του Πολυτεχνείου Αντωνίου Σώχου. Η απόφαση για την ανέγερσή της είχε ληφθεί ήδη από το 1915, ωστόσο τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν στις 23 Απριλίου 1926, κατά την έναρξη του τριήμερου εορτασμού των 100 χρόνων από την Έξοδο, επί δημαρχίας Χρήστου Ευαγγελάτου.

Η προτομή, ρεαλιστική και ακαδημαϊκής τεχνοτροπίας με εμφανείς κλασικιστικές επιρροές, αποδίδει τον αγωνιστή με αυστηρό, αποφασιστικό βλέμμα και είναι τοποθετημένη σε ψηλό, λιτό βάθρο ύψους περίπου δύο μέτρων.

Κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων, ο δισέγγονος και συνονόματός του, Χρήστος Καψάλης, τότε γραμματέας της ελληνικής πρεσβείας στη Ρώμη, προσέφερε στον Δήμο Μεσολογγίου 500 τόμους από τη βιβλιοθήκη του πατέρα του, προέδρου του Αρείου Πάγου Χρήστου Καψάλη. Την ίδια περίοδο, το Υπουργείο Συγκοινωνιών κυκλοφόρησε και ειδική σειρά αναμνηστικών γραμματοσήμων, τιμώντας την εκατονταετηρίδα.

Το Ηρώο των Φιλελλήνων

Το Ηρώο των Φιλελλήνων, το πρώτο στο είδος του στην Ελλάδα, ανεγέρθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα –δεν είμαστε βέβαιοι ακριβώς πότε, πάντως κάποια στιγμή πριν από το 1929. Στέκεται σε περίοπτη θέση στον Κήπο των Ηρώων, σαν φλόγα που δεν έσβησε ποτέ, και αποτίει φόρο τιμής σε όλους εκείνους που πολέμησαν στο Μεσολόγγι, στη μάχη της Κλείσοβας και στο Βασιλάδι.

Η γλυπτική σύνθεση, με λίθους, οβίδες και μέρη κανονιών, σχηματίζει μια ψηλή, κωνική στήλη, στην κορυφή της οποίας ένας λίθινος τρίποδας και ένα θυμιατήρι στέκουν σαν διαρκές μνημόσυνο. Στην πέτρινη βάση της είναι χαραγμένα τα ονόματα των περιοχών του Μεσολογγίου που γράφτηκαν με αίμα και ανδρεία. Πιο ψηλά, μια μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφο σταυρό και μια μπρούτζινη επιγραφή με ονόματα –ονόματα πραγματικά, όχι σύμβολα, ανθρώπων που έφτασαν από μακριά και χάθηκαν εδώ, στα ιερά χώματα του Μεσολογγίου.

Αργότερα, γύρω από τη βάση του ηρώου, προστέθηκε ένα κυκλικό παρτέρι, και σε αυτό με μαρμάρινα γράμματα η επιγραφή: ΗΡΩΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ. Ξεκάθαρη και διαυγής, σαν υπόσχεση ότι δεν θα ξεχαστούν ποτέ.

Περίπου 1.200 φιλέλληνες υπολογίζεται πως συμμετείχαν στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι περισσότεροι ήταν Γερμανοί, ακολουθούμενοι από Γάλλους και Ιταλούς, ενώ μικρότερη αλλά ουσιαστική ήταν η παρουσία Ελβετών, Πολωνών και Βρετανών. Ήρθαν με ελπίδα, με όνειρα και με όπλα, από κάθε γωνιά της Ευρώπης και του κόσμου, σε χρόνια που οι πολιτικές συνθήκες δεν ευνοούσαν πάντα τέτοιες ρομαντικές εξεγέρσεις. Κι όμως ήρθαν. Και έμειναν. Στη μνήμη, στο μαρμάρινο χώμα του Κήπου, και στην καρδιά ενός έθνους που δεν τους ξέχασε.

Και μια έκπληξη δίπλα στον Κήπο των Ηρώων…

Λίγοι γνωρίζουν πως δίπλα στον Κήπο των Ηρώων σώζεται μέχρι σήμερα η μοναδική από τις πολλές ντάπιες του Μεσολογγίου που διατηρήθηκε σχεδόν ακέραιη: Η Ντάπια Φραγκλίνου, γνωστή και ως Τερρίμπιλε ή Πλατεία Νίκης. Μια θέση φορτισμένη ιστορικά, όπου γράφτηκε μια από τις πιο αιματηρές, πλην ηρωικές, σελίδες της πολιορκίας.

Ο οχυροματοποιός Μιχαήλ Κοκκίνης της έδωσε το όνομα του Βενιαμίν Φραγκλίνου, πατέρα της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ. Ο ίδιος την αποκάλεσε και Terribile, δηλαδή «τρομερή», για να αποδώσει το μέγεθος των μαχών που δόθηκαν εκεί κατά τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου. Αργότερα επικράτησε και το όνομα Πλατεία Νίκης.

Η Ντάπια Φραγκλίνου βρισκόταν αρχικά ανάμεσα στις ντάπιες Γουλιέλμου Τέλλου και Κοραή, βορειοδυτικά της πόλης. Στην πορεία της πολιορκίας, ενισχύθηκε δεξιά κι αριστερά με τα κανονοστάσια Τοκέλι και Νόρμαν. Τον Απρίλιο του 1825, ο φρούραρχος Δημήτριος Δεληγιώργης κατέγραψε στο Μητρώο Πυροβολητών τους Μεσολογγίτες που υπερασπίζονταν την Τερρίμπιλε. Ανάμεσά τους ο Γιάννης Ντάτσικος και ο αδελφός του, ο Σπύρος Θεοφίλου, οι Νικολός και Κωστής Καραμπέτσος, ο Χρήστος Κουκής, ο Βασίλης Σούστας και πολλοί ακόμα. 

Μέχρι τον Αύγουστο του 1825, την Ντάπια υπερασπίζονταν άνδρες του στρατηγού Τσόγκα, που όμως λιποτάκτησε. Τη θέση του πήραν τα παλικάρια του Αθανάσιου Ραζή-Κότσικα, που μέχρι τότε πολεμούσε στη Μεγάλη Ντάπια και στο σώμα του στρατηγού Κίτσου Τζαβέλα. Σύμφωνα με τον Σπυρομήλιο, «η θέση αυτή ήταν η αναγκαιοτέρα» και εκεί εγκαταστάθηκε το εκλεκτότερο σώμα.

Η Τερρίμπιλε υπήρξε βασικός στόχος των Οθωμανών, οι οποίοι κατασκεύασαν τεχνητό λόφο (το «Ύψωμα της Ενώσεως» ή «Βουνό που περπατά») για να γεφυρώσουν την τάφρο και να εισβάλουν. Όμως οι Έλληνες άνοιξαν νέες τάφρους και οχυρώσεις, μετατρέποντας τους πολιορκητές σε πολιορκημένους. Η σημασία της Ντάπιας αποτυπώνεται στον οπλισμό της: πέντε σιδερένια κανόνια και πυροβολικοί όλμοι, όπως καταγράφει ο Λάμπρος Κουτσονίκας το 1829.

Οι μάχες ήταν συνεχείς και σφοδρές. Στις 21 Ιουλίου 1825, οι Τούρκοι ανατίναξαν υπόνομο και ύψωσαν τις σημαίες τους, αλλά οι Έλληνες απώθησαν την επίθεση με τεράστιες απώλειες για τον εχθρό. Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 19 Αυγούστου, μέσα σε 12 ώρες οι πολιορκημένοι κατάφεραν να καταστρέψουν το «Ύψωμα της Ενώσεως», για το οποίο οι Οθωμανοί είχαν δουλέψει επί 40 μέρες. Ο Παναγιώτης Σωτηρόπουλος Κραβαρίτης εφάρμοσε ένα ευφυές σχέδιο: έκλεβε υπόγεια το χώμα με το οποίο οι Οθωμανοί γέμιζαν την τάφρο, και τελικά κατάφερε να ανατινάξει τον λόφο με βόμβες. Ακολούθησε έφοδος με ξίφη και η Τερρίμπιλε πέρασε ξανά στα χέρια των υπερασπιστών.

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1825, η προσπάθεια να ανατιναχθεί το πρόχωμα των Οθωμανών συνεχίστηκε. Ο Κασομούλης και τα Ελληνικά Χρονικά καταγράφουν ότι «είχομεν κατασκευάσει υπόνομον δια να κάμωμεν να πηδήση εις τον αέρα το στεφάνωμα του προχώματος του Φραγκλίνου». Ήταν ο αδιάκοπος αγώνας των Ελλήνων, η τρομερή αντοχή και η ευφυΐα τους που κράτησαν την Τερρίμπιλε όρθια. Κι έτσι, η ντάπια που οι Οθωμανοί πίστεψαν ότι θα ανοίξει τον δρόμο για την άλωση της πόλης, έγινε σύμβολο αντίστασης, ηρωισμού και νίκης.